Svake srede predstavljamo vam odabrane radove koji su pristigli na Konkurs za književni prikaz 2024. Pavle Zeljić dobitnik je treće nagrade za tekst O pozorištu kao priči i istoriji kao pozorištu, čija je tema knjiga Milene Kulić Pozorišne priče: od srednjeg veka do dubrovačke drame (Novo Miloševo: Banatski kulturni centar, 2023).
Mnogima je dobro znano danas popularno shvatanje o distinkciji između istorije i prošlosti, između Velikog Narativa protumačene prošlosti, posredovane interesima ideologija – i samih dešavanja, neutralnih, uzetih po sebi, gotovo kantovske stvari po sebi koja se pre nas odigrala. Prošlost je shvaćena kao nediferencirana, štaviše indiferentna masa materijalne i nematerijalne građe: kao kosmos pre čina stvaranja, gomila amorfne materije koju treba uobličiti. Istorija je, shvaćena kao nužno uobličena ideologijom, taj čin kreacije, ali samim tim podložna manipulaciji, jer istoriju stvara samo posednik moći. Ovakvo stanovište o filozofiji istorije prevashodno je postmodernog porekla, ali je poprimilo čak i dodatno vulgarizovan oblik u medijima i pop kulturi. Problem na koji želimo ukazati, a sa tim saznanjem računa i knjiga koju nastojimo predstaviti i rastumačiti, jeste da je ova dihotomija irelevantna i lažna; pre nego što pređemo na ta pozitivnija određenja, ipak, trebalo bi produbiti i naše kritičke opaske. Imanentni problem tog stanovišta je da već sama prošlost shvaćena kao nespoznatljiva stvar po sebi ukazuje na njegovu nedoslednost. Naime, u okviru ovog pogleda na svet, drugde se sve identitetske ili sociološke odrednice (novčani i tržišni odnosi, rodni identitet, rasa i slično) shvataju kao socijalni konstrukti, dakle podložni i istorijskoj evoluciji, a ipak, sam pojam istorijskog delovanja ljudi se, da tako kažemo, denarativizuje. Prošlost se zbivala, a mi ne možemo znati zašto, ni kako, jer nas zaslepljuje Istorija. Iz tog razloga ostaje nejasno koji su mehanizmi motivisali ljude da u svojoj epohi deluju na određene načine, što je, bez hiperbole, smrt za istoriografiju.
Najosnovniji problem je, ipak, taj što se manipulacioni faktor i tumači čisto mehanički kauzalno, a ne dijalektički; pa i tu, efekti, posledice delovanja „moći” kao nekakve sive eminencije, stavljaju se iznad rasvetljavanja uzročnosti. Štaviše, u pomenutoj vulgarizovanoj verziji ovog filozofskog stanovišta, motivacija sila ideologije se tumači kao čisto ontološko zlo: ono radi nešto doslovno samo jer mu je takav način delovanja „u prirodi”. Čak i u najintelektualnijim teorijama, kada treba govoriti o uzrocima pojava, iznova se poseže za čarobnim štapićem pojmova moći, ideologije i interesa, koji po čistom silogizmu budu usvojeni kao uzrok, usled ideološke uverljivosti. I sam postmodernizam tako postaje narativ po sebi. Samo ćemo na tu temu reći još i sledeće: Lukač je davno i dobro ukazao, u kontekstu Ničeove filozofije, da nije svaka kritičnost prema (malo)građanskim uverenjima podjednako vredna, ni progresivna.
Milena Kulić u svojoj studiji Pozorišne priče: od srednjeg veka do dubrovačke drame zastupa suprotan pogled na istorijska dešavanja, i već taj otpor predstavlja njenu vrednost. Određenje istorije kao priče se shvata ne kao povod za solipsizam, već kao podsticaj za tumačenje. Priča se shvata istovremeno kao mimezis stvarnosti, i kao fikcija. Iz tog razloga, pričama o pozorištu, omogućuje se rekonstrukcija istorijskog sleda pozorišta. Entropičnosti istorije suprotstavlja se istorija dugog trajanja.
S druge strane, jedna od najvažnijih spoznaja u knjizi Milene Kulić, koja ima značaj i van samih po sebi rasvetljujućih specijalnih saznanja, jeste antropološka teza o konstantnosti potrebe za teatrom u nekom obliku. Ponekad se skriva pod zemljom, kao ponornica, a u nekim epohama dolazi do svog procvata; time se hronološki luk koji autorka uzima u obzir proširuje u mnogo većoj meri nego što i podnaslov studije nagoveštava. Kao preteča srednjovekovnih manifestacija teatarske umetnosti, koja se, progonjena, javlja samo fragmentarno, a u spomenima uzgredno, eliptično i eufemistički, uzimaju se u obzir i sinkretički oblici obrednog folklornog mima. Drugim rečima, u studiji se vešto raslojavaju različiti dijahronijski slojevi u jednom istorijskom pojavnom obliku teatra. Ako se, dakle, pozorište traži u praobliku kako bi se bliže odredili i njegovi slabije poznati međustupnjevi poput srednjovekovnog pozorišta koje je na našim prostorima često surovo progonjeno, na drugom kraju istorijske lestvice, dubrovačka renesansna drama se do kraja studije posmatra u modernističkom ruhu inscenacija Marka Foteza u 20. veku. Primećujemo da se teme radova objedinjenih studijom sve više specijalizuju do kraja knjige, ali u samoj knjizi za to pronalazimo opravdanje. Pojavni oblici teatra, upravo zbog usložnjavanja istorijskog nasleđa, i sami su postali sve složeniji i teže ih je obuhvatiti u njihovoj relativnoj totalnosti.
Teatar istorije, tako, režira sadašnjost, u koju se sve uliva. Kao što je na jednom mestu rekao Bahtin, Stari Grci za sebe nisu bili stari, već su ih generacije recepcije i interpretacije učinili prauzorima. To je vizija istorije na koju smo od početka želeli ukazati: istorija kao dijalog, a to samom sledu dešavanja daje dijalošku, dakle, dijalektičku dramatičnost. Umetnički oblici, teme i motivi preživljavaju, a drugi odumiru. U isto vreme, to znači i da iz viših razvojnih stupnjeva na ispravniji način prepoznajemo one prethodne, upravo kao što se u drami najuspeliji junaci karakterišu ne onim što o sebi govore, već umećem umetnika da ih nerazdvojivo uslovi totalitetom spleta okolnosti u koji zapadaju. Takva pojava – sublatio, prevazilaženje koje obuhvata tragove prethodnog u sebi, uslovila je i jedan od glavnih kvaliteta studije: njenu čvrstu i logičnu strukturu, koja, kao što je jasno, nema za kriterijum samo hronološki raspored tema kojima se autorka bavila.
Još jedan važan kvalitet studije Milene Kulić koji treba navesti je svakako i njeno svestrano vladanje relevantnom literaturom. To bi trebalo da i inače bude preduslov, ali je posebno značajno u kontekstu starijih slojeva dramske umetnosti u okviru kojih se vrlo malo može reći pouzdano – pozorište je samo po sebi efemeran, performativan medij – zbog čega pre upuštanja u tumačenje treba umaći proizvoljnostima i napraviti osnovu za pouzdanije tumačenje. Takve okolnosti čine ovu oblast jednom od najnezahvalnijih za proučavanje, ali strogo sprovođenje kroz već postojeća istraživanja, ona savremenija, kao i ona klasična, o srednjovekovnom pozorištu kao takvom, ili srednjovekovnoj književnosti i umetnosti generalno, daju prvom poglavlju knjige i status valjane prolegomene za dalje čitanje i istraživanje na ovom polju. Svakako, to ima i svoj potencijal za izvesnu popularizaciju tema vezanih za srednjovekovlje i dubrovačku kulturu, koje i svojom starinom, i izvesnom jezičkom barijerom, još i danas ne dolaze do naročite recepcije, i pored širine, bogatstva i raznovrsnosti valera iskustva sveta koje pružaju. Radi se, naime, o vekovima ljudskog razvitka, a Milena Kulić u svojoj knjizi mnoge od tih okolnosti valjano rezimira, postavljajući, kao što smo rekli, svoje izlaganje na čvrste osnove.
Ako bismo, dakle, išli ka srži naučnog metoda i misli Milene Kulić, svakako bi to trebalo tražiti u krugu sledeće okolnosti: njen književno-istorijski pristup je u izvesnom smislu materijalistički, a svakako kulturološki, iz razloga što podrazumeva upoznavanje svega dostupnog u vezi sa određenim aspektom kulturnog života u istoriji i daljeg dovođenja toga u vezu sa mogućim pravim motivacijama. Takva determinanta se potom ukršta sa duhom vremena, tj. sa načinom na koji umetnik i delo interaguju sa sredinom. Ovo je slučaj kako u prvoj celini knjige, koja se bavi starom književnošću, tako i u drugoj, u kojoj je reč o modernističkom pozorištu. Satirički i politički subverzivni aspekti srednjovekovnog „pučkog” pozorišta uzrokovali su da taj vid umetničkog izražavanja bude tabuiziran, a glumci, pa čak i njegovi gledaoci budu politički progonjeni. Dakle, srednjovekovni ideolozi, bilo iz plemićkih, bilo iz crkvenih krugova, direktno su uticali na ukidanje izvesnih dramskih tradicija; a ipak, njegovi tragovi mogu se prepoznati i u renesansnoj drami Dubrovnika. I to ne jer bi staro srpsko pozorište direktno uticalo na dubrovačko (čak je pre slučaj obrnut, ili uzajaman u određenom periodu), već jer pozorište kao vid čovekove mimetičke ekspresije traje ne samo uprkos, već, što je paradoksalno, upravo zbog nepovoljnih društvenih okolnosti. Na sličan način, i studija Milene Kulić pokazuje jednu mogućnost ponovne narativizacije istorije, mimezisa istorijske događajnosti, istovremeno uprkos i zahvaljujući duhu vremena u okviru kojeg je nastala.
Autor: Pavle Zeljić
III nagrada na Konkursu za književni prikaz
Pavle Zeljić (2000), završio Gimnaziju „Vuk Karadžić“ u Loznici; student master studija na Odseku za srpsku književnost i jezik na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Piše poeziju i prozu na srpskom i na engleskom jeziku. Nagrađen i primećen na brojnim konkursima, što za poeziju, što za prozu. Pesnički i prozni radovi su mu objavljeni u brojnim časopisima, elektronskim i štampanim („Koraci“, „Split Mind“, „Vukov glasnik“, „Mons Aureus“, „Poenta“, „Čovjek časopis“, „Buktinja“, „Srebrni vijenac“, Međutim, DNK“, „Nova misao“…), letopisima i zbornicima. Autor zbirke pesama „Ikar i Mesija“, objavljene 2019. godine, kao nagrada na konkursu „Limske večeri poezije“. Na konkursu u Plužinama – „Spasoje Pajo Blagojević“, kao prvonagrađenom, objavljena mu je druga zbirka pod naslovom „Spina Mundi“. Takođe se bavi književnom kritikom i prevođenjem poezije i proze sa engleskog i na engleski jezik. Rođendan deli sa književnicima kao što su Đanbatista Marino, Ketrin Mensfild, Dmitrij Pisarev i E. E. Kamings.
