Prikaz knjige: Noći kuge, Orhan Pamuk, Geopoetika, Beograd, 2021.
Najnoviji roman nobelovca Orhana Pamuka ne govori o savremenoj pandemiji, ne obraća se stanovnicima zemlje koja grca u stisku novog i nepoznatog virusa već dve godine, ne bavi se depresivnim i kataklizmatičnim posledicama savremenih bolesti. On se bavi jednom konstruisanom istorijom koja leži na činjenicama dokumentovane istorije, a to je vreme kuge na fiktivnom ostrvu Minger za vreme Otomanske imperije koja je već na izdisaju.
Na ostrvu koji se nalazi negde između Krita i Kipra žive muslimani i pravoslavni Grci. Kugu su verovatno doneli muslimanske adžije koji su se vraćali iz Meke ili trgovački brodovi koji dolaze iz Aleksandrije. Ko god da je doneo kugu, tenzije na ostrvu su sve veće i veće i sultan Abdulhamid II šalje svog najuspešnijeg eksperta za karantin – koji je pravoslavni hrišćanin. Inače, priču pripoveda praunuka sultanije Pakize čiji suprug, doktor Nuri dolazi na ostrvo kako bi sproveo karantin za spas stanovništva, ali i za prevenciju o širenju kuge na drugim mestima. Orhan Pamuk razvija priču koja je i epska, ali je i krimi priča satkana na tom njegovom verbalizmu i beskrajnom detaliziranju. Ono što imponuje u ovom sjajnom romanu je upravo ta „izmišljena“ faktografija koja je kondenzat stanja Otomanske imperije, tako da je privid postojanja tog ostrva i svojevidna književna parabola koja pomalo podseća na prozu Luidžija Pirandela i njegovog „Pokojnog Matije Paskala“.
Ali, ono što se prvo nameće kao asocijacija je Kamijeva „Kuga“ i „Dnevnik o godini kuge“ Daijela Defoa. Za razliku od Kamija i od Defoa koji govore o posledicama same bolesti i o političkim reperkusijama, Pamuk govori i o religijskim, kao i o nacionalnim konstelacijama otvarajući jedan univerzum patnje koja se kao i sama kuga mora preboleti. Ali njegov je stav da se posle pandemije dobija kolektivni imunitet, dok vreme ne daje šansu promeni društvenog poretka da stvori civilizacijski imunitet od nikada neizlečenog nacionalizma i religijskog anemoziteta. On nam nudi fantastičnu galeriju likova koji donose epski ukus ovoj priči, prožeta mudrim komentarima i procenama aspekta kataklizmatičnosti same bolesti.
Nesvesno prokletstvo očeva i sinova – o romanu CRVENOKOSA
„Noći kuge“ nije roman o jednom istorijskom događaju i upravo zato se Pamuk okreće ka definitivnoj fikcionalnosti same priče. Nije ni roman koji ima distopijske koordinate najviše zbog autorove korelacije sa istorijskom faktografijom s početka dvadesetog veka i poslednjih godina Otomanske imperije. To je jedna vrlo lucidno i detaljno obrađena rekonstrukcija istorije koja se nije desila, a mogla je da se desi. Pamuk ne rekonstruiše istoriju, on je nadopunjava, retušira događaje i ubacuje likove koji su važni za odnose i za jednu civilizaciju koja se ponavlja sa sve češćom i skorijom amplitudom.
Galerija likova koju nudi ovaj roman su pretstavnici svih struktura i staleža u vreme koje polako izlazi iz tamnog plašta dekadencije i nacionalizma, ali i vreme koje je predvesnik dvaju rata iz kojih se još broje žrtve. Sultana Abdulhamida osećamo kao autoritet koji se polako gasi i pored toga što ga nemamo kao lika, ali koga prepoznajemo u njegovoj pomalo smešnoj verziji guvernera Mingera, Sami Paše, dok se likovi sultanije Pakize i njenog supruga doktora Nurija pojavljuju kao importovani činioci nečega što treba da znači strategija spasa. Pamuk ne veruje u otomansko pokroviteljstvo i zato otvara Pandorinu kutiju nesuglasica i političke i religijske konfrontacije, nešto što se u svim društvima gura ispod tepiha. Revolucija i nezavisnost izmišljenog Mingera je jezgro političke manipulacije same pošasti koja nasuprot tim oscilacijama ide svojim putem ne ustuknuvši ispred strateških planova lekara. Pisac ipak govori o progresivnosti medicine, ali u konstelacii religijskih i dogmatskih destrukcija. On uvlači taj nihilistički aspekt revolucionarnosti preko majora Kamila (koji je, u stvari, nešto između majora i kapetana) kako bi progovorio o neuspešnosti bunta u vreme kada je neprijatelj nevidljiv, a ljubav samo izlaz iz duhovne i zdravstvene bede. Naravno, kako sam malo pre spomenuo, ova priča je začinjena neizbežnim religijskim ukusom tako da taj konglomerat od likova šeika Hamdule i njegovog brata Ramiza deluje pesudo-romantično i na jedan vrlo ciničan način govori o neizbežnosti kraha jednog politički nezdravog društva. Pamuk je vrlo saučesnički raspoložen prema ovim likovima, dok je ceo drugi kompleks likova posvećen političkim i ličnim posledicama shvaćanja same epidemije, a koja se, sa druge strane i ne razlikuju mnogo od današnjih kada je reč o Kovidu.
U celoj ovoj neodigranoj istoriji najveća pošast je neverovanje da kuga postoji. Priče o nesigurnosti i neverovanju ne podleže civilizaciskim promenama, oni igraju, nažalost, vrlo veliku ulogu u borbi protiv nje, ali i u borbi protiv duhovne bede.
„Noći kuge“ je roman čiji likove nalaze svoje identifikacije u likovima iz današnjice. Nekako je propročki Pamuk povezao taj mini rat o nezavisnosti Mingera sa čudnim i neshvaćenim, ali grozomornim ratom koji besni u Ukrajini a koji se odnosi na nezavisnost dveju ukrajinskih provincija dok virus koji nas drži u stanju pripravnosti nikako da ode od nas. Povremeno stavljanje kuge u drugi plan u romanu navodi na povlačenje današnjeg virusa u drugom planu posle razbuktavanja rata u Ukrajini. „Noći kuge“ govoreći o prošlosti na jedan vrlo čudan način govori o našoj, vrlo opasnoj i napetoj sadašnjosti.
Na ostrvo Minger spasioce donosi brod Azizija, a to su Bonkovski-paša koji biva ubijen još na samom početku, a zatim i doktora Nurija sa sultanijom Pakize koja je kćerka sultana Murata V , starijeg brata Abdulhamida koga on drži u zatočeništvu. Njih na ostrvu čekaju nacionalisti, zavađene religijske grupe i buntovna atmosfera. Naravno, malo njih veruje da je kuga među njima, nalazeći najrazličitija opravdanja kako ne bi prihvatili karantin.
Pamukov roman govori o tradiciji kao o fantazmagoriji, kao o nečemu što nije samo deo civlizaciske propasti jedne od najvećih imperija u ljudsko civilizaciji, nego i deo destrukcije svih društava i svih vremena uključujući i sadašnje: „Ono što je osmanlijsku državu činilo najvećom, najmoćnijom državom u istoriji sveta jeste to što njeni preci nisu bili nalik na narode, stanovništvo u zemljama kojima su vladali, ne zato što jesu!“ Ovo je, čini se, sublimat iluzornosti vladanja koji se uvek čoveku servira kao realitet i koji se, vrlo paradoksalno prihvata na duge staze. To govori sultanija Pakize kojoj njen suprug doktor Nuri, lekar čija je životna filozofija ugnježdena na vrhu opipljivih činilaca odgovara: „… možda sada vaši preci Osmanlije, iz istog razloga, zato što ne nalikuju na sve te narode kojima vladaju, zato što u iz druge nacije u odnosu na one koje tu žive, gube sve te zemlje i ostrva jedno po jedno.“ Taj paradoks ima svoj epilog u filozofiji jednog radikalizma koji je faktografski vrlo tanak, ali je možda jedan tračak nade od kojeg se Pamuk ne odriče. Upravo zato se on odlučio za fikcionalni geografski toponim, a držao se za istorijsku faktografiju koja stoji samo na papiru. Priče i legende su deo tradicije iz koje nema čoveka koji je pobegao.
„Noći kuge“ Orhana Pamuka je epohalno delo dvadeset i prvog veka, delo napisano jednim savršeno originalnim stilom sa ogromnom porukom koja se pre svega odnosi na humanistička tumačenja političkih i ideoloških konstelacija, kao i na intimna previranjima bez pogubnih religijskih tumačenja. Pisac koji je svoja najveća dela napisao posle dobijanja Nobelove nagrade, nagrađuje nas kompleksnim delom punim fantastično opisanih likova i pričom koja se uvlači u nas i u naše živote isto kao što se i zastrašujući virus uvukao među nas. On ne nudi rešenje, on upozorava na to da ponavljanje istorije pravi od čoveka iznurenog podanika bez svesti i identiteta. A ovaj čudni i alogični svet neobuzdano hrli ka tome.
Autor: Sašo Ognenovski
