Momčilo Nastasijević je jedna od svojevrsnih i originalnih pesničkih pojava u mnogoglasju međuratnog perioda srpske književnosti.
Raznovrsnost pesničkih pravaca u međuratnom periodu oslikavala je novi senzibilitet mlade generacije pesnika koji su uspostavljali moderan pristup u stvaralačkoj praksi i pokušavali da definišu svoj odnos prema tradiciji i predratnom sistemu vrednosti.
Iako generacijski bliski, moderni pesnici međuratnog doba poetički su se u mnogo čemu međusobno razlikovali. Od Stanislava Vinavera, peko Rastka Petrovića i Miloša Crnjanskog, pa Desanke Maksimović, do Radeta Drainca, Ljubomira Micića ili nadrealista Oskara Daviča i Milana Dedinca, književnost, a naročito poezija između dva svetska rata kretala se od ekspresionizma, preko nadrealizma i mnogobrojnih ličnih pravaca poput hipnizma, sumatraizma, zenitizma, pa sve do individualnih glasova više ili manje oslonjenih na tradiciju.
Momčilo Nastasijević
U tom mnogoglasju, jedna od svojevrsnih i originalnih pesničkih pojava međuratnog perioda je Momčilo Nastasijević. I to ne samo u jezičko-poetičkom smislu već i u samom senzibilitetu pesnika, koji se nije interesovao za urbane predele niti shvatao egzistenciju kroz pobunu i egzaltaciju, kako su je doživljavali pesnici nakon Prvog svetskog rata. On je jedini pesnik, kako uočava Ljubomir Simović, koji nije video promene do kojih je doveo Prvi svetski rat. U njegovim pesmama vladaju strah, očajanje i smrt, ali to nema nikakve veze sa istorijskim okolnostima u kojima je živela njegova generacija. Nastasijevićev strah od sebe i egzistencije kao samog postojanja je stalan i univerzalan.
Druga velika razlika između Nastasijevića i njegovih savremenika ogleda se u shvatanju jezika – sintakse i leksike, kao i strukture stiha i pesme. Njegovo traganje za maternjom melodijom, kao rezultat je davalo stihove koji odišu arhaičnošću i tradicionalizmom. Svoju maternju melodiju, Nastasijević je tražio u jeziku narodne poezije, religije i srednjovekovnim tekstovima, a njome je želeo da pronikne na drugu stranu postojanja i dođe u dodir sa neizrecivim i tajanstvenim. S druge pak strane, Nastasijević pokušava da pronađe i način pesničkog izražavanja sledeći put bezrečja i neizrecivosti. On traga za zvukom, ali i za jezičkim bitkom, za onim što se krije među belinama u (ne)napisanom.
I sama priroda pesnika, odudarala je od borbenosti i revolucionaranosti njegovih savremenika – Nastasijević je tih, miran i povučen, on nema velikih, bombastičnih reči za svoje delo, ne izražava potrebu za manifestnim definisanjem svog pogleda na svet, niti doživljava stvarnost kroz poetičko mi. Potpuno neuklopljen u avangradne pravce, on ostaje usamljena figura, koja ne pripada nikome, niti njemu neko pripada – izuzev poezije i samoće.
Pesničko delo Momčila Nastasijevića obimom je malo, ali strpljivi čitalac u njemu može da crpi nepregledna tumačenja, koja se oslanjaju na narodni folklor i srednjovekovnu književnost. Sedam ciklusa, koji su ostali iza pesnika, čine koherentnu poetsku celinu. Jedina knjiga poezije koju je ostavio za sobom, “Pet lirskih krugova” (1932) obuhvata cikluse “Jutarnje”, “Večernje”, “Bdenja”, “Gluhote” i “Reči u kamenu”. “Magnovenja” i “Odjeci” su dva ciklusa koji su posthumno objavljeni u Celokupnim delima u redakciji Stanislava Vinavera. Teme i motivi, kao i stil kojim su napisane ove pesme, otkrivaju celovitost pesničkog opusa, a u istoriji književnosti, se najčešće govori o “Sedam lirskih krugova”, prema analogiji sa autorovim odabirom naslova jedine zbirke objavljene za njegova života.
Odlike Nastasijevićeve poezije
Ono što je zajedničko svim ciklusima Nastasijevićeve poezije jeste pesnikova usmerenost na važnost koju pridaje jeziku i reči – bilo da se oslanja na melodiju ili traga za rečitativom neizrecivog. Njemu su podjednako važni i sadržaj i forma, i smisao i izraz. Rad na jeziku, zapravo rad na pesmi, predstavlja jednu od glavnih karakteristika kojima se Nastasijević razlikuje od drugih pesnika srpske književnosti. U vremenu kada avangardni pesnici propagiraju slobodu u pisanju i slede jezičke konstrukcije koje nastaju igrom slučaja (tehnika automatskog pisanja), Nastasijević predano radi na svojim pesmama. On sažima svoje stihove, iznalazeći arhaične izraze, koristi leksiku religije i folklora – a sve u cilju traženja one prave reči, prave melodije ili pravog zatamljenja smisla. Poznato je da je iza sebe ostavio više varijanata jedne pesme: od nekih pesama sačuvano je pet, šest varijanti, a od nekih i po deset, pa čak i dvadeset (“Večernja”). Značaj sačuvanih varijanti utoliko je veći što one mogu da otkriju makar naznake značenja inače hermetičnih stihova. Kroz njih se “ocrtava i proces strukturalizacije pojedinih pesama”, a uvidom u varijantne nizove možemo otkriti “samu prirodu stvaralačkog procesa jednog od najvećih srpskih pesnika”1 I upravo varijante, odnosno ona poslednja varijanta pesme, predstavlja rezultat koji čitalac često sagledava kao hermetičan svet, zagonetan, nedostupan, mističan, a redukcija pesničkog izraza je glavni postupak u dolaženju do semantičke napregnutosti koju čitalac oseća prilikom čitanja ove poezije. Nastasijević je sažimao, preoblikovao, premeštao reči, služeći se stilskim sredstvima poput elipse, igre reči, paradoksa, oksimorona, inverzije itd.
Osim sloja zvučanja kome je pesnik prišao kao površini iza koje se krije dublja sadržina – pesme Momčila Nastasijevića se odlikuju i refleksivnom širinom. Njegove pesme poseduju izvesnu misaonu dubinu, koju najbolje mogu potkrepiti eseji i misli u kojima je Nastasijević implicitno definisao svoju poetiku. 1922. u eseju “Nekoliko refleksija o umetnosti” on formuliše svoju poetiku kroz odnos prema stvarnosti (tajna postojanja) i odnos prema jeziku i stilu (maternja melodija). Pri tome, da bi stigao do jezgra stvari, on mora da promeni jezik i stil – jer površinski jezik i stil su prilagođeni za površinski dodir sa stvarima. U njegovim pesmama i na spoljašnjem, formalnom, jezičkom, i na unutrašnjem, značenjskom planu imamo razvijenu refleksiju, jer on ne stvara i ne peva radi sebe, već pomaže da se pesma desi – njegova pesma izražava samu bit jezika, i ono što nastaje kroz samoorganizovanje reči u maternjoj melodiji, koja po sebi sadrži ono arhetipsko u čoveku.
“Jutarnje”, “Večernje” i “Bdenje” su ciklusi u kojima je pesnik, prema kritičarima, uspeo da izrazi ono što je arhetipsko u srpskom jeziku. Međutim, u ciklusima “Gluhote” i “Reči u kamenu”, melodija nacionalnog jezika se gubi, a jezik postaje štur i sveden. “Gluhote” je ciklus koji kritičari smatraju najhermetičnijim, a pesnik u njemu nalazi novu funkciju za reč – neizrečje. Za razliku od reči koja komunicira putem melodije, neizrečje je reč koja komunicira belinom, ćutanjem i bezglasjem. Najdublja komunikacija odvija se pomoću nekazanog, “u belini između reči i stihova”, a čitaocu je ostavljeno da sam dogradi i domisli pesmu.
Recepcija poezije Momčila Nastasijevića
Momčilo Nastasijević spada u one pesnike koji su se isticali svojim pristupom stvaralaštvu i doslednom originalnošću. Drugačiji i povučeniji u sebe, on kao da nije mario za to kakav utisak ostavlja svojim delom – tačnije, kao da je više pisao za sebe nego za čitaoce. Otuda je recepcija njegovog dela u vremenu kada je živeo bila vrlo slaba, a savremenici su ga često pogrešno tumačili, ne pokušavajući da uvide modernost kojom je odisala Nastasijevićeva poetika. Čak i neki istaknuti tumači jezika i poezije srpske književnosti, poput Andrića ili Radomira Konstantinovića, ocenjivali su poeziju Momčila Nastasijevića kao veštačku, nategnutu tvorevinu koja je rezultat besmislenog sažimanja. Ipak, više je onih koji su uočili značaj i važnost Nastasijevićevog pesničkog bića, a među njima su se našli Stanislav Vinaver, Isidora Sekulić, Zoran Mišić, Borislav Mihailović, Novica Petković, Slavko Leovac, Miodrag Pavlović, Vasko Popa…
Napustivši ovaj svet veoma mlad, Momčilo Nastasijević nije stigao da objavi sve ono što mu je ostalo u rukopisu i rasuto po časopisima. Godinu dana nakon njegove smrti nekoliko pesnikovih prijatelja, među kojima je bio i Stanislav Vinaver, pripremilo je Celokupna dela Momčila Nastasijevića, da bi ubrzo ponovo bio skrajnut sve do pedesetih godina XX veka. Konačnu afirmaciju ovaj pesnik je stekao tek 1991. kada je Novica Petković priredio kritičko izdanje Sabranih dela Momčila Nastasijevića.
Posmatrajući Nastasijevićevo pesničko delo kroz dijahronu perspektivu srpske književnosti možemo zaključiti da on zajedno sa Koderom, Lazom Kostićem i kasnije Vaskom Popom tvori onu pesničku liniju srpskog pesništva koja, za razliku od romantičarskog načina stvaranja prednost daje izgradnji strukture pesme koja se podjednako oslanja na tradiciju, ali i traži prostor za neka nova tumačenja jezika, stvarnosti i egzistencije.
Autorka: Branislava Ilić
1Momčilo Nastasijević: Sedam lirskih krugova, Kairos, Sremski Karlovci, 1995, Pogovor: Petar Milosavljević, str. 140.
Tekst je deo integralnog eseja pod nazivom Neizrečje i beline u ciklusu “Gluhote” Momčila Nastasijevića koji je objavljen u godišnjaku Slovo Ćirilovo 2016.
Pogledajte i temat Nastasijevići, Avant Art Magazin, april 2015.
